همانطور که در بخش اول علم تشریخ گفته شد. توصیف Galen از آناتومی چشم، پیشرفت قابل ملاحظه‌ای در این زمینه محسوب میشود. وی به وجود اتاق خلفی پی‌برد، بیشتر بودن انحنای قرنیه نسبت به صلبیه را کشف کرد و در ضمن دریافت که انحنای دو سطح عدسی با یکدیگر متفاوت است. او همچنین توصیف نسبتاً کاملی از عصب بینایی ارائه کرد.
چشمی که توسط Galen توصیف شده است.
در این دوره ظاهراً شناخت نسبتاً خوبی از جسم مژگانی نیز بدست آمده بود. محل پیوند قرنیه به صلبیه، جایگاه اتصال مشیمیه و عنبیه هم در نظر گرفته میشد و تصور بر این بود که لایه پوشاننده سطح قدامی عدسی نیز در این محل خاتمه پیدا میکند. جالب است که دانشمندان این دوره، این محل را Iris نامگذاری کرده بودند. این نامگذاری تا قرن ۱۸ میلادی دوام پیدا کرد.
لازم به ذکر است که احتمالاً تشخیص بزرگتر بودن قوس قرنیه نسبت به صلبیه صرفاً در اثر مشاهده صورت گرفته بود اما وجود اتاق خلفی بر پایه نظریهپردازی، تشخیص داده شده بود. نوشته‌های Galen درباره این موضوع از وضوح کافی برخوردار نیست و همانطور که Magnus خاطر نشان میکند، او احتمالاً نمی‌توانست در چشمی که بدون روشهای مدرن تثبیت بافتی باز شده است، بین عدسی و عنبیه فضایی پیدا کند اما طبق نظریه او در مورد بینایی، وجود اتاق خلفی ضروری بود چرا که بر اساس این نظریه، اتساع مردمک از طریق باد (pneuma)، صورت میگرفت و بدین ترتیب وجود یک اتاق خلفی لازم بود که از طریق آن باد بتواند به عدسی منتشر شود.
این نظریه پردازیها در مورد عصب بینایی نیز وجود داشت. با اینکه Galen به ساختار جامد و توپر این عصب پی برده بود بر اساس نظریه Alcmaeon، همچنان بر وجود یک مجرای توخالی در عصب بینایی در محل کیاسما به هم ملحق میشدند. او با تشریح چشم حیوانات، عضلات خارج چشمی را نیز توصیف کرده بود. وی به هفت عضله اشاره میکند که از نظر آناتومی تطبیقی معادل Retractor bulbi میباشند و از آنها شش عدد در آناتومی انسانی وجود دارد. عضله هفتم یک ماهیچه پوشاننده حجیم است که از محل ورود عصر اپتیک منشاء میگیرد. علاوه بر Galen در توصیف دستگاه اشکی از دو غده اشکی، یکی در پلک بالا و یکی هم در پلک پائین بحث به میان می‌آورد. او منشأ دیگری نیز برای اشک شناسایی و معرفی کرد: غده‌های ملتحمه پلکی. خود ملتحمه نیز به زعم وی از پرده پیرامون جمجمه (pericranium) مشتق میشد.
علم تشریح چشم در بین مسلمانان نیز، تقریباً همان آناتومی Galen بود که اصلاحاتی در آن صورت گرفته بود. البته این تغییرات بیشتر حاصل نظریهپردازی بود تا مشاهده عینی و دقیق. در این دوره کارهای عملی وسیعی برای درمان آب مروارید انجام گرفت. تصور غالب نیز این بود که در سیر این عارضه یک مایع غیرطبیعی شبیه خلط در جلو عدسی پدید می‌آید. بدین ترتیب آنان کشف کرده بودند که عدسی نسبت به آنچه که Galen توصیف کرده بود عقب قرار گرفته است. این تصور در مورد جایگاه عدسی تا شروع قرن هفدهم ادامه یافت. با آمدن Vesalius بار دیگر روش مشاهده تجربی و بدون پیش‌داوری بر روش نظریهپردازی و مفهوم‌سازی غالب شد. با این همه Vesalius در زمینه آناتومی چشم سهم قابل توجهی ندارد.
Vesalius Andreas، آناتومیست و پزشک بلژیکی که یافته‌های تشریحی وی کمک شایانی به اصلاح تصورات غلط دانشمندان پیشین از آناتومی بدن انسان کرد.
توصیف وی از چشم مشخصاً نسبت به Galen و نیز نسبت به توصیفات مسلمانان. سطح پائینتری دارد. او حتی از شناخت بیشتر بودن انحنای قرنیه نسبت به صلبیه و سطح خلفی عدسی نسبت به سطح قدامی آن بازماند. نکته‌ای که در طرح وی بیش از هر چیز دیگری به چشم می‌آید، مرکزی بودن موقعیت عدسی است. تعجب برانگیزتر اینکه وی ماهیچه‌های retractor bulbi متعلق به طرح Galen را پذیرفته است.
طرح Vesalius از چشم (۱۵۶۵-۱۵۱۴)
آناتومی مدرن چشم تنها وقتی ظهور کرد که فیزیکدانان مقاهیم قدیمی درباره ماهیت بینایی را در هم شکستند. شروع این دوران را میتوان کشف این نکته دانست که عدسی جایگاه بینایی نیست بلکه قسمتی از یک سیستم انکساری است. کارهای علمی fabricus به عنوان پیشقدم در نشان دادن جایگاه صحیح عدسی (۱۶۰۰ بعد از میلاد) پایه‌ای شد که بر اساس آن دانشمندان دیگر توانستند به سرعت الگوی آناتومی چشم را هر چه بیشتر به واقعیت نزدیک کنند و به جایی برسانند که ما هم اکنون قرار داریم.
پس از وی falloius دوباره به بیشتر بودن انحنای قرنیه نسبت به صلبیه پی برد و نیز تفاوت در ساختار قرنیه و صلبیه را کشف کرد. وی همچنین به روشنی عدسی و غشاء هیالوئید را توصیف کرد. او بر خلاف Vesalius که فکر میکرد جسم مژگانی یک غشاء است آن را ربطی در نظر گرفت که عدسی را به مشیمیه وصل میکند.
Johann Gotfried Zinn آناتومیست آلمانی (۱۷۵۹-۱۷۲۷)
برحسب اتفاق او هم وجود retractor bulbi در انسان را رد کرد. Ruysch که درباره ساختار عروقی مشیمیه مطالعاتی داشت کسی است که رشته‌های عضلانی حلقوی عنبیه را نیز به اثبات رسانید. از Briggs به عنوان کسی یاد میشود که optic papilla را اثبات کرد (همانطور که از نامش برمی‌آید optic papilla از دید او یک برآمدگی در نظر گرفته میشد). Briggs همچنین نشان داد که شبکیه تا (رباط) مژگانی امتداد دارد. در واقع آنچه که در قرن شانزدهم با شک و تردید آغاز گشت. در قرن هفدهم با جدیت بیشتری پیگیری شد و به سرانجام رسید. اشکال زیر توصیف تشریحی چشم در ابتدا قرن ۱۷ است. با مقایسه این دو شکل وضعیت و پیشرفت دانش تشریح چشم در طول قرن ۱۷ میلادی بخوبی قابل درک است.
طرح Scheiner از چشم (۱۵۶۰-۱۵۷۵)
طرح Molinetti از چشم (۱۶۷۲-؟)
برای اولین بار در قرن ۱۷، روشهای بهتری برای مطالعه آناتومی چشم، مورد استفاده قرار گرفت. Ruysch برای مطالعه سیستم عروقی چشم، تمهیدات تزریقی را بکار برد. Malpighi از عدسی‌های دستی استفاده کرد و leeuwekhoek نخستین مشاهدات میکروسکوپی را انجام داد. البته معرفی روش مطالعه چشم منجمد و در قرن بعد صورت پذیرفت که کار جدیدی از petit بود. ترکیبی از این روش‌ها منجز به پدیدار شدن یک آناتومی دقیق و کشف جزئیاتی شد که اصول کلی آن تا امروز نیز پابرجا مانده‌اند. Petit اولین کسی بود که سعی کرد اجزاء چشم را مورد سنجش و بررسی دقیق قرار دهد. اینکه چه کسی زودتر غشاء Descemet را توصیف کرده است موضوع جنجال بین Descemet و Demours بود ولی در حقیقت نخستین اشاره به وجود آن در آثار مربوط به Duddel دیده میشود. اما در مورد مطالعه ساختمان عدسی، Morgagni کسی است که به وجود مایع بین کپسول و رشته‌های آن پی برد. البته آن موقع فرض بر این بود که این مایع تغذیه عدسی را بر عهده دارد. این تصور هرچند اشتباه بود ولی در هر صورت از جهت عقیده به وجود غشاء سروزی رگی یا vasa serosa در عدسی و قرنیه که نسبت به گلبولهای قرمز خون خاصیت نفوذناپذیری دارد، پیشرفتی قابل ملاحظه به حساب می‌آید. از مشخصات این دوره همچنین توصیف فضاهای Fontana و کشف کانال petit توسط Demours (که خودش این نام را بر آن نهاد) است. حلقه zinn یادآور نام کسی است که در شناخت عروق خونی اطراف مدخل عصب بینایی (حلقه شریانی zinn) و نیز عملکرد جسم مژگانی، نقش به سزایی داشت.
مقوله وجود رشته‌های عضلانی در جسم مژگانی موضوعی بسیار بحث‌برانگیز بود. در یکطرف Morgagani مصرانه بر وجود این رشته‌های عضلانی و تأثیرگذاری آنها بر تطابق اعتقاد داشت و در ظرف دیگر zinn به عدم وجود این رشته‌های عضلانی معتقد بود. به همین ترتیب انقباض و اتساع مردمک نیز مورد بحث بود و درباره این عقیده که درجات مختلفی از احتقان عروق عنبیه عامل ایجاد تغییراتی در اندازه مردمک است، اختلاف نظر وجود داشت.
جالب اینکه حتی در این دوره نیز برخی نقطه نظرات هنوز بسیار بدوی و دچار مشکل بودند. به عنوان نمونه با وجود آنکه petit در سال ۱۷۲۸ بطور مشخص اتاق خلفی را اثبات کرده بود، وجود آن تا سال ۱۸۸۵ مورد قبول همگانی قرار نگرفت تا اینکه سرانجام با مطالعات Helmohltz Henle و Arlt به بحث‌ها پایان داده شد. تا پایان قرن هجدهم مجرای uveal نسبتاً به خوبی توصیف شده بود اما شناسایی شبکیه هنوز خام و ابتدایی بود. شناخت کامل شبکیه تنها در دوره آناتومی سلولی میسر گشت که در آن زمان هنوز پدید نیامده بود. هنگام شروع قرن بعد بود که Sommering، Buzzi و Reil، لکه زرد (macula lutea) را توصیف کردند.
Friedrich Schlemm استاد آناتومی دانشگاه برلین (۱۸۵۸-۱۷۹۵)
افزایش دانش ما درباره چشم در طول قرن نوزدهم تا حد زیادی مرهون دستاوردهای اختراع میکروسکوپ ترکیبی (Compound) و نیز ظهور نظریه سلولی است. نقطه عطف پیشرفت‌های ثبت شده در طول نیمه نخست قرن نوزدهم و قبل از ظهور میکروسکوپ، توصیف غشای Jacob است. Jacob لایه مهمی را در چشم توصیف کرد که بین شبکیه و مشیمیه قرار دارد. این لایه بعداً به عنوان یکی از اجزاء اصلی شبکیه در نظر گرفته شد که شامل سه لایه بود: یک لایه دربرگیرنده، یک لایه عصبی (خود شبکیه) و غشاء Jacob. این غشاء در واقع همان سلولهای مخروطی و استوانهای در بافتشناسی نوین است. همچنین در این دوره کانال schlemm نیز کشف شد.
میکروسکوپ ترکیبی، افق دید جدیدی را گشود. همچنین درک اهمیت واقعیت‌های جدید بدست آمده. در نظریه Schwann خود را متجلی کرد. در واقع این نظریه، همه کشفیات جدید را که به تدریج جمع‌آوری شده بود یکجا در خود داشت. اساس این نظریه این است که همه موجودات زنده از سلول تشکیل شده‌اند. البته خیلی بیشتر از این دوران نیز در سال ۱۷۲۲، Leeuwenhoek به سلولها در سال ۱۸۳۴ مجدداً توسط Treviranus کشف شد. در این دوران در حالی که شبکیه به تدریج مورد شناسایی قرار میگرفت بافت‌های دیگر چشم نیز با روشهای میکروسکوپی نویسن بررسی شد و بدین ترتیب دانش آناتومی چشم به کمال خود رسید.
Antonio Van Leeuwenhoek تاجر پارچه دانشمند علوم تجربی و میکروسکوپیست هلندی (۱۷۲۳-۱۶۳۲).
****این نوشته پیش از این در مجله پرتو بصیر با ترجمه دکتر فرساد نوری زاده منتشر شده است.